Ağaç Endüstrisinde Dutun Olası Kullanım Olanakları

PROF. DR. SALİH ASLAN (Kemaliye Dut Panelinden)

Evet, teşekkür ediyorum Sayın Başkan, değerli katılımcılar. Çok verimli geçen, yiyccekli içecekli bir anlatımdan sonra dutun odunu gibi zevksiz bir konu bana kaldığı için sizin sabrınıza sığınarak anlatmaya çalışacağım.

Ben de öncelikle bu paneli düzenleyen Sayın Gülnur Gürler hanımefendiye teşekkür ederek sunumuma başlamak istiyorum. Kendisinin önerisi üzerine yaptığımız incelemede maalesef Türkiye’de ve dünyada dut odununun teknolojik özelliklerine göre yönelik çalışmaların yok denecek kadar az olduğunu tesbit ettik. O yüzden kendisinden rica ettim, bize numune gönderdi sağ olsun. Gerçi genelde bir yörenin ağaç türünün teknolojik özelliklerini belirlemek için en az 5 en fazla 15 sayıda ağacın kesilip bunların örneklenerek bunlardan teknolojik özelliklerin belirlenmesi gerekir. O yörenin odunun veya o türün teknolojik özelliklerinin sağlklı olarak tanımlanması için numune alma tekniklerinin göz önüne alınması gerekir. Yine de bu şartlar tam olarak sağlanamamakla beraber bulabildiğimiz kadarıyla dut odununun bazı teknolojik özelliklerini, örneğin dut odununun ağırlığı, yıllık halka genişliği, ilkbahar-yaz odunu oranları, diri odun, öz odun miktarları, kabuk yapısı, yüzey pürüzlülüğü gibi özelliklerini tespit ettik bölümümüz-de.

Ancak bu odunun kimyasal yapısını tesbit edemedik. Kimyasal yapıyı niçin tespit ediyoruz? Kimyasal yapı özellikle odunun kağıtçılıkta değerlendirilme imkanları için gereklidir. Odunun yapısını oluşturan selüloz,hemis elüloz,lignin miktarlarının belirlenmesi gereklidir. Oysa bu türün kimyasal bileşenleri ile ilgili bilgileri maalesef şu ana kadar ne internette bulabildim, ne de literatürde.

İkincisi, ağacın fiziksel ve mekanik özellikleri, eğilme mukavemeti, basınca karşı mukavemeti, kurutulması, emplenyesi gibi ağacın teknolojik özelliklerini belirlemeye yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bunlarda da dediğim şekilde yeterince numune olamadığı için tespit imkanımız olmadı. Maalesef literatürde de bulamadım, yani internette veya bugüne kadar yapılmış yayınlarda. Türkiye’de zaten dut malumunuz bir tarımsal bitki, o nedenle ağaç sektöründe bugüne kadar çok fazla kullanılmamış. ^ Ancak, belli yerlerde kullanılmaktadır, ancak bu kullanımlar da da teknolojik özelliklerinin araştırılmasına yönelik bir çalışma yapılmamış maalesef. Örneğin dut odununun müzik aletlerinin yapımında kullanılması alanında olduğu gibi.gibi, oysa bir ağacın müzik aletlerinin yapımında kullanılabilirliğini tespit ederken araştırması gereken bir çok özellik vardır. Sesi yansıtma, sesi iletme kapasitesi gibi bazı özelliklerinin belirlenmesi gerekir. Bunlar belirlenmeden uygun olduğu kabul edilmiş ve gerçekten de bu güne kadar başarıyla müzik aletlerinin yapımında değerlendirilmiştir dut odunu. Bunun gibi bir çok yerde kullanım alanı olabilir. Örneğin kağıtçılıkta yine değerlendirilebilir, yonga levha ve lif levha yapımında kullanılabilir. Ama, bunların oranları nedir, hangi uygulamada hangi türün kullanılması gerekir?

Şimdi, Türkiye’de doğal olarak yetişen, daha doğrusu yer yüzünde doğal olarak yetişen morus cinsinin, yani dut cinsinin 12 türü var. Türkiye’de yetişen sabahleyin de söylendi, morus alba, morus nigra morus ve morus rubra türleri. Bunlardan da en fazla yetişeni morus alba, yani ak dut türüdür. Dolayısıyla bu türün teknolojik özelliklerin belirlenmesine yönelik olarak karınca kararınca bir çalışma yaptık. Buna göre dut odununun özgül ağırlığı, yıllık halka genişlikleri, ilkbahar odunu-yaz odunu oranları, öz odun-diri odun miktarları, yüzey düzgünlükleri gibi bazı kriterleri dikkate almak suretiyle bu ağaç türümüzün tanınmasına yönelik bir ön çalışma yaptık. Araştırma da denemez, çünkü dediğim gibi bu ağacın özelliklerinin belirlenebilmesi için bu yetişme muhitinden yeterli miktarda odun elimizde olmalıdı.

Yine literatürde gördüğüm kadarıyla bugüne kadar morus albanm Amerika’da tespit edilmiş kromozom sayılarına göre kuraklığa dayanıklılık kriterlerine, yetişme muhitine bağlı olarak 7 tane varyetesi tespit edilmiş Oysa Türkiye’de bugüne kadar morus albanm varyete tespitine yönelik olarak herhangi bir çalışma maalesef yapılmamış.

Varyete demek bir özellikçe kendini ana türden ayırt edebilen yeni bir nesil demektir. Dolayısıyla bunların tespit edilebilmesi için taramaların yapılması ve bu varyetelerin öncelikle tespit edilmesi gerekmektedir. Dutun da başlıca bir tarım ürünü olduğunun düşünülmesine rağmen değerli bir odununun olması ve bir çok yerde kullanılabilme olasılıklarının olması bakımından ben bu panel vesilesiyle bir öneride bulunmak istiyorum. Türkiye başta bir tarım ülkesidir. Dut bir agroforestry, yani tarımsal ormancılık bitkisi olabilecek nitelikte bir ağaç. Dolayısıyla hem meyvesi, yaprakları vesaire için yetiştirilebilir ama odunu da son derece değerlidir. Bükme mobilya yapımında kullanılabilecek bir ağaç türüdür. Örneğin, Türkiye’de, mevcut ağaç türlerimizin içinde büyük oranda kullanılan Doğu Kayını vardır. Doğu Kavını, bükme mobilya yapımında büyük oranda kullanılıyor. Dutun da bu alanda kullanılabildiğine literatürde rastladım. Ancak bunun şartları nelerdir bunların araştırmalarla ortaya konması gerekmektedir öncelikle.

Dutun mobilyacılıkta Doğu Kayınının yerini alabileceği gösterilirse, yetişmesi duttan çok daha uzun süren iğne yapraklı kayın ağaçları üzerideki baskı da azalacaktır.Bunun için de kimyasal yapısının tespiti, fiziksel ve mekanik özelliklerinin tespiti, yeni kullanım olanaklarına yönelik olurunun mutlaka ortaya konması gerekir. Dutun diri odunu sarımtrak kül renginde, öz odunu sarımsı kahverengi ile çikolata kahverengi arasındadır. Yıllık halka sınırları belirgin olup, ilkbahar ve yaz odunu arasında belirgin farklılıklar bulunmaktadır. Ayrıca öz ve diri odunda da bariz renk farklılığı vardır. Yaz odunu traheleri büyük, açık ve delikler halinde görülmektedir. Öz odunundaki traheler kısmen tül teşekküllatı ile doludur. Traheleri halkalı tipde mm2 de 75-100 trahe hücresi bulunmaktadır, ilkbahar odunu traheleri oval yada yuvarlak, çok sıralı, ikisi bir arada, nadiren kısa radyal sıralı, 250 gm yada daha fazla çapta, çoğunlukla tüllerle doludur. Yaz odunu traheleri çoğunlukla köşeli, küçük kümeler ve kısa radyal sıralar halinde ve içlerinde spiral kalınlaşmalar bulunmaktadır. Çapları 20 fim kadardır. Perforasyon tablaları basit tiptedir. Öz ışınları heteroselüler 1 mm de 6-8, 1 mm2 de 24-28 adet öz ışını bulunmaktadır. Öz ışını yükseklikleri 1 mm kadardır. Boyuna paranşimleri, halkalı tipte olup, yaz odunu traheleri ile birlikte kümeler, teğet yada radyal sıralar oluştururlar. Ayrıca sınır paranşimleri de vardır.

15-35 yaşındaki 5 kesitte yaptığımız bir tespitte öz odunu, diri odun kabuk, ilkbahar ve yaz odunu kalınlıkları tabloda olduğu gibi tespit edilmiştir.

Burada görüldüğü gibi dut odununda çapın yaklaşık 1/4 diri odun, 3/4 ü öz odun, 1/16 sını kabuk oluşturmaktadır. İlkbahar odunu yaz odununun yaklaşık 2 katı genişlikte ve ortalama yıllık halka genişliği ise 2.48 mm dir.

Ağaç malzemede birim hacmindeki ağırlığı ifade eden özgül ağırlık veya yoğunluk, ağaç malzemenin birçok özelliği üzerinde etkili olan faktörlerden biridir. Odunun yoğunluğuna etkili olan faktörler olarak, yıllık halka genişliği, ilkbahar ve yaz odunu oranı, ağaç yaşı, öz odun-diri odun miktarı, yabancı maddeler, rutubet miktarı, dal ve kök odunu oluşu, gövdede bulunulan yer, yetişme yeri şartları, toprak türü, genç odun ve reaksiyon odunu gibi oluşumlardır. Türün tarafımızca tespit edilen ağırlık değerleri yansıda görüldüğü gibidir.

Yüzey pürüzlülüğü kullanılan imalat metotları ile veya başka etkilerle ortaya çıkan, mutad tarzda başka düzensizliklerle sınırlanan oldukça küçük aralıklı yüzey düzensizlikleridir (TS 6956). Öte yandan “yüzey pürüzlülüğü küçük yüzey düzensizliklerinin ölçüsüdür” biçiminde tanımlayan yazarlar vardır. Yüzey pürüzlülüğüne etki eden çeşitli faktörler vardır. Bunlar ağaç türü, ilkbahar ve yaz odunu oranları, öz odun -diri odun miktarları, gövde, kök veya dal odunu, rutubet miktarı, kesim aletleri, zımpara türü v.b. pek çok faktör sayılabilir. Ağaç işleri sektöründe daha az tutkal, boya, vernik gibi üst yüzey malzemeleri kullanmak, daha iyi yapıştırma şartlan yaratmak bakımından önemlidir. Bu çalışma için yüzey pürüzlülük değerleri olarak yansıdaki saptamalar yapılmıştır .

OTURUM BAŞKANI: … süremiz tamamlandı, toparlarsanız …

Dut odununun sert, ağır ve dayanıklı olması ve cila kabul etmesi nedeniyle mobilyacılık ve marangozlukta, tornacılıkta kullanılabilir.. Ayrıca kâğıtçılıkta, lifleri de çuval ve halat yapımında kullanılabilmektedir. Bunların yanında mukavemet özelliklerinin yüksek ve aşınmasının az olması nedeniyle tarım aletlerinin yapımında, gemicilikte ve fıçı yapımında değerlendirilebilmektedir. Akdutun sarı renkli ve dayanıklı odunundan araba tekerliği yapımında, akustik özellikleri ve renk ve desen yapısının uygunluğu da müzik aletleri yapımında tercih edilebilir.  Özellikle müzik aletleri yapımında kullanılacak ağaç malzemelerinin düzgün lifli, dar ve belirgin yıllık halkalı; çatlak, budak, lif kıvrıklığı gibi kusurlardan arınmış olanları tercih edilmektedir, ince, sık ve düzgün dokulu ağaçlar ses titreşimlerinin iyi iletir ve yansıtırlar. Bu belirtilen özelliklerinin uygunluğu nedeniyle dut odunu müzik aletlerinin yapımında kullanılabilmektedir. Odununun renk, desen, ve mukavemet özellikleri düşünüldüğünde parke yapımında, ses iletme ve yansıtma ile dayanma özelliklerinin uygunluğu, onun maden direği olarak kullanılabileceğini, ayrıca sörf tahtası, tenis raketi gibi spor aletleri ve ahşap merdiven gibi yerlerde de kullanılabileceğini düşündürmektedir. Dut odunu lif levha, yonga levha yapımında da değerlendirtebilir.

Öte yandan Ak dut ve Mor dut odunları bükme mobilya, direk, fıçı, tarımsal aletler gibi yerlerde kullanılabilmektedir.

Suya dayanıklı olması nedeniyle su ile ilgili alanlarda,yat ,tekne,bot vs. yapımında; banyo,sauna malzemeleri yapımında kullanılabilir. Yapraklarının ipek böcekçiliğinde, meyvesinin pekmez ve şarap yapımı, ayrıca bir çok ilaç yapımında yararlanılabilecek türler olması nedeniyle Dutlar “Agroforestry, Tarımsal Ormancılık” konusu olabilecek önemli türlerden olduğunu göstermektedir. Türkiye’deki yatay ve dikey yayılışı da dikkate alındığında çok geniş alanlarda yetişebilme imkanının bulunduğu söylenebilir. Bu bakımdan Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yapraklı türlerle yapılacak ağaçlandırmalar da Dutun da kullanılması uygun olacaktır. Bugüne kadar Türkiye’de Dut odununun teknolojik özelliklerinin tespitine yönelik ciddi bir çalışmanın bulunmadığını üzülerek belirtmeliyiz. Bu bakımdan Dut odununun akustik özellikleri, yüzey pürüzlülük değerleri, basınç, makaslama, sertlik, aşınma, çizilme emprenye etme, kurutma, kimyasal yapısı gibi özelliklerinin ortaya konması ile kullanım alanlarının yaygınlaştırılması da mümkün olabilecektir.

Sonuç olarak ağaç işleri sektöründe bir çok alanda kullanım alanı bulunabilen dut odununun sürekli ve istenen miktarda ve istenilen yerlerde temin edilebilme imkanlarının yaratılabilmesi için tarım ve orman ağacı olarak yetişme muhiti isteklerinin tespiti ile ıslahı ve ağaçlandırmalarda kullanım alanlarının yaygınlaştırılması uygun olacaktır.

Kusura bakmayın birazcık süreyi aştım, teşekkür ederim.

OTURUM BAŞKANI: Teşekkür ediyoruz Sayın Aslan’a.

Görüldüğü gibi dut odunu zaten rengiyle de son derece değişik bir özelliğe sahip. Yalnız dutun bağlamalarda akustik ses ve özelliği olarak teknesinin yapımında kullanılırdı. Göğüs tahtası yapımında demin söylendiği şekilde dut ağacının kullanılmamasının nedeni, ilkbahar ve yaz odunu dayanıklılıkları farklı olmasından dolayı olabilir. Birçok yerde eğer çok zenginlik belirtisi de varsa mezar tahtalarında dut kullanılır. Onun dayanıklılığı daha fazladır, uzun zaman çürümez, yoksa kızılağaç vesaire kullanılıyor.

Teşekkür ediyoruz Sayın Aslan’a.

PROF. DR. SALİH ASLAN: Bir şey ilave edebilir miyim? Ağacın değişik ortamlara uyumunun yüksek olması bakımından ağaçlandırmada özellikle yamaç arazilerinin ağaçlandırılmasında dut uygun bir ağaçtır. Şöyle ki Biz kök yapısıyla ağacın değişik ortamlara adaptasyonu arasında bir ilginin olduğunu kabul ediyoruz. Dut ağacının kökleri çok derine gider. Ağır şartlara dayanımı oldukça fazladır. Mesela badem gibi veya işte akasya gibi. Bu türlerle yapılanlara benzer ağaçlandırma çalışmalarında dutu kullanabiliriz gibi geliyor bana.

OTURUM BAŞKANI: Teşekkür ediyoruz katkınıza.

PROF.DR. SALİH ASLAN: Pardon, zaten Ağaçlandırma Genel Müdürlüğü ya da Çevre Orman Bakanlığının ilgili birimlerinin buradaki bildirileri dikkate almaları gerekir, benim de önerim bu. Yapılacak olan ağaçlandırmalarda yapraklı türlerin de bir ağaçlandırma unsuru olarak ele alınması gerekir diye düşünüyorum.