Dut ağacı, Nisan-Mayıs ayları arasında yeşilimsi renkli çiçekler açan 3-15 m boyunda, tek evclkli bir ağaçtır. Hızlı büyürler. Gövde silindir, dik ve kalın; kabuk çatlaklı ve gri-kahve renklidir. Tepe taçı 6-8 metre olup, seyrek ve top görünümlüdür.
Dut ağaçları, uzun zamandan beri yenen meyveleri veya ipek böcekçiliği için yetiştirilmektedir. Birkaç türü ve bazı bahçe formları park ve bahçelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir. Bunun yanında dut ağaçları şehir, ev ve bahçelerde gölgeleme, sınır ağacı, çit bitkisi ve süsleme çalışmaları için kullanıma oldukça uygun¬dur®. Dut odunu morin maddesinden dolayı sarı bir renk almaktadır.
Kökleri etli, gevrek yapıda ve kırılgan olup 15-20 m derinliğe kadar gidebilir. Yaşlandıkça kuvvetli yan kökler geliştirir ve bu sebeple rüzgara dayanıklıdır. Yaprakları saplı, türlere göre kaba veya İnce yapılı, tabanı yuvarlak veya kalp şeklinde, üst yüzü koyu, alt yüzü ise daha açık yeşil renklidir. Kenarları dişlidir.
Dutlarda tomurcuk genellikle bir yıllık dallar üzerindedir ve patladığında hem çiçek hem de yaprağın sürgün geliştireceği karışık tomurcuk şeklindedir. Tomurcuğun patlamasıyla, yapraklar ve o yaprağın koltuğunda oluşan meyveler gelişimlerini sürdürürler.
Dutlarda erkek, dişi ve hermafrodit olmak üzere 3 tip çiçek vardır. Çiçekler, bir yıllık dallar üzerinde bulunan gözlerden meydana gelen yeni sürgünler üzerinde oluşurlar. Çiçekler, bir evcikli olup yaprakların koltuğunda ve saplı durumlar halinde bulunur. Çiçek salkımı çiçek ekseni üzerinde birbirine çok yakın olarak yerleşmiş çok sayıdaki çiçekten oluşmuştur. Çiçekler Nisan – Mayıs aylarında açar. Genellikle rüzgar yoluyla tozlaşma gerçekleşir. Dut ağaçlarında monoik, dioik ve erselik çiçek tiplerine rastlanabilmekle birlikte, genelde ağaçlar monoik yani tek evciklidir. Bir başka deyişle erkek ve dişi çiçekler ayrı yerlerde fakat, aynı ağaçta yer alır. Erkek çiçekler uzunca silindir gruplar halindedir. Erkek çiçekler bir süre sonra dökülür, dişi çiçeklerden de meyve elde edilir®. Dişi çiçekler, yeşil renkte ve silindir şeklinde olup bir eksen üzerinde toplanmışlardır. Yenilen meyve, dişi durumdaki çiçeklerin, çiçek örtü yapraklarının etlenmesiyle meydana gelen bileşik bir meyvedir. Dişi çiçeklerin solmasından sonra kenar çiçekler sulu etli olarak gelişir, meyveyi ve püskül şeklindeki bütün çiçek demetini sarar, çiçek demeti, bileşik, tatlı meyveye dönüşür. Beyaz veya erguvani kırmızı renk alır.
Meyveler
Dut meyvesi çiçek sapı üzerinde bulunan çiçeklerin her birinden oluşan meyvecikler topluluğu (çoklu) şeklin-dedir. Meyveleri 4-5 gr ağırlığında olan dut meyvelerinin rengi, çeşide göre değişir. Ancak, dut tipleri meyve renginden teşhis edilememektedir. Yumurtalığı çevreleyen çanak yapraklar etlenerek dut meyvesini oluşturur. Meyveciğin oluşumuna, karpellerden başka çiçeğin örtü yapraklarının da katkısı olduğundan, dut yalancı mey-veler grubunda yer alır®. Çiçeklerin ve dolayısıyla meyveciklerin üzerine dizildikleri eksen, çiçek sapı ve meyve sapı olmak üzere iki kısımdan oluşur. Meyveciklerin bulunduğu kısım çiçek sapı, diğer taraf ise meyve sapıdır. Meyve olgunlaştıkça çiçek sapı etli hale gelmekte, fakat meyve sapını oluşturan kısım etli yapı kazanmamaktadır. Haziran – Temmuz aylarında da meyve olgunlaşır.
Tohumları küçük ve 1-2 mm boyutundadır. 1 kg tohumda bulunan tohum sayısı, yaklaşık 450.000 adettir. Tohum toplama zamanı Temmuz – Ağustos aylarıdır.
Mehmet ÖNDER – Dut Ağacı